8 december 2022

Wegen, rijst en ranches

De metalen brug in het centrum van Puerto Maldonado, boven de machtige en troebele Madre de Dios rivier, is niet zomaar een brug. Deze 750 meter lange hangbrug, officieel 'Puente Guillermo Billinghurst' genoemd naar een Peruaans congreslid, werd in juli 2011 voltooid en vormt het sluitstuk van de 2600 km lange Interoceanische Weg, die loopt van de Atlantische Oceaan via Brazilië naar verschillende havens aan de Pacifische Kust in Peru.

De Interoceanische Weg moest een impuls geven aan de economie door een verbinding te creëren tussen de twee oceanen en tussen Peru en Brazilië. Presidenten van beide landen beloofden het vervoer van goederen naar de Stille en Atlantische kust, waardoor de Aziatische, Amerikaanse, Europese, Peruaanse en Braziliaanse markten zouden worden ontsloten. 

In 2017 werd vastgesteld dat de snelweg praktisch niet werd gebruikt voor de handel. Er reden gemiddeld slechts zeven commerciële voertuigen per uur, een extreem laag gemiddelde. Volgens de Peruaanse autoriteiten waren er in principe geen Braziliaanse producten onderweg naar de havens in Peru. 

De brug, zogenaamd het symbool van economische welvaart, wordt nu alleen nog druk bereden door snelle motoren, kleurrijke driewielers, versleten minibusjes en een enkele vrachtwagen. De brug bracht echter wel verandering in de regio. Sinds de voltooiing van de Interoceanische Weg en de gemakkelijke verbinding tussen Brazilië en Peru, is er in Madre de Dios sprake van een toename van de drugshandel, illegale goudwinning en een sterke groei van de landbouw. 

Ik ben deels onder de indruk van het menselijk vernuft en deels zeer bezorgd en vraag me af, wie zijn de mensen die over de Interoceanische snelweg reizen om een nieuw leven voor zichzelf te creëren als boeren? En kunnen deze nieuwe boeren eenvoudige en goedkope manieren vinden om hun boerderij midden in het regenwoud duurzaam te runnen?

Gewassen en vee in het regenwoud

Het creëren van een goede weg door bebost gebied leidt tot het creëren van kleinere zijwegen die leiden naar waardeloze zijwegen die leiden naar kleine paadjes. Er ontstaat een nieuw netwerk dat vanuit de lucht lijkt op een vertakte boom, maar het zijn wegen die leiden naar ontboste stukken land.

Sinds 2002 is al 3% van het Peruaanse regenwoud verloren gegaan door ontbossing, met als een van de belangrijkste oorzaken de uitbreiding van de landbouw. Bijna de helft van het Peruaanse landbouwareaal bevindt zich in het Amazonebekken, omdat de hooggelegen Andes en de droge kust van de Stille Oceaan niet elk gewenst gewas laten groeien. Aangezien de landbouwsector 7,5% van het BBP van het land vertegenwoordigt en de economie blijft groeien, zullen landbouwproducten waarschijnlijk een belangrijke bron van overheidsinkomsten en economische ontwikkeling blijven.

We hebben allemaal beelden gezien van de enorme soja- en palmolieplantages in het Braziliaanse Amazonegebied, waar alleen al in 2020 11 duizend vierkante kilometer wordt ontbost. Peruaanse palmolie vertegenwoordigt echter slechts 3,7 procent van de Latijns-Amerikaanse productie en Peru verbouwt geen sojabonen in commercieel significante hoeveelheden, noch produceert het momenteel sojameel dat wordt gebruikt voor veevoer. Uit een 20 jaar durend onderzoek naar veranderingen in landgebruik blijkt dat Madre de Dios na de voltooiing van de snelweg in 2011 is overgeschakeld van hoofdzakelijk op bosbouw gebaseerde winningsindustrieën, zoals het oogsten van paranoten en aguaje-palmvruchten, naar kleinschalige landbouw en veeteelt. Gelukkig zijn de massale soja- en palmoliemonoculturen nog niet aanwezig in Madre de Dios.

Uit een degelijke ruimtelijke analyse van het bosverlies in Madre de Dios blijkt dat de belangrijkste oorzaken van ontbossing in deze regio goudwinning, landbouw en weilanden zijn. Volgens een analyse van de Climate Advisors is kleinschalige koffie- en cacaoteelt de oorzaak van het grootste deel van de door de landbouw veroorzaakte ontbossing in de tropische gebieden van Peru. Dit betekent niet dat de mensen geen warme koffie drinken en geen heerlijke chocolade eten, het betekent alleen dat andere gewassen geschikter of populairder zijn in deze regio.

Dankzij een recente en zeer gedetailleerde nationale landbouwkaart kunnen we zien dat de voedselarme gronden van Madre de Dios vooral worden gebruikt voor rijst, maïs, bananen, cassave, bonen, citrusvruchten, cacao en in mindere mate groenten en soja. Papaja is een zeer populair gewas in de regio, dat een productiehausse kende kort nadat de Interoceanische Weg was voltooid en nog steeds goed is voor 18% van de nationale productie, hoewel de productiecijfers elk jaar dalen. Het belangrijkste landbouwgewas in 2020 was echter...tromgeroffel...gras(Brachiaria brizantha). Dit soort gras wordt gebruikt als veevoeder en vertegenwoordigt dus rechtstreeks de oppervlakte weiland in het gebied. In 2020 was grasland goed voor 34,4 procent van de landbouwsector, bijna 8 procent meer dan het jaar ervoor.

Wat zijn de belangrijkste technieken die in de tropische landbouw worden gebruikt?

De landbouwproductie in Madre de Dios is hoofdzakelijk gebaseerd op "slash-and-burn"- of "migratie-landbouw"-technieken en is vaak kleinschalig, wat betekent dat de producten op de eettafel van het gezin of op de lokale markten terechtkomen, meestal zonder grote internationale exportinkomsten. Deze praktijk wordt beoefend door inwoners van Puerto Maldonado (de grootste stad van Madre de Dios), maar ook door tijdelijke Andes-, Boliviaanse of Braziliaanse immigranten die deze techniek gemakkelijk aanleren.

Slash-and-burn landbouw is een methode waarbij alle bomen en struiken op een bepaald perceel worden gekapt en verbrand, en de voedingsstoffen in de as dienen als meststof. Het perceel wordt gebruikt voor een productiecyclus en vervolgens met rust gelaten. Dit is een vaak gebruikte techniek in gebieden met voedselarme bodems om het energetisch en nutriëntenkapitaal van het natuurlijke bosbodem/vegetatiecomplex te ontginnen, dat vaak de enige bron van nutriënten voor de teelt is.  

Aan deze landbouwmethode kleven echter ernstige nadelen:

• Allereerst moet het perceel genoeg rusten, of "braak liggen" om de voedingsstoffen weer aan te vullen. Dit kan verscheidene jaren duren, en telkens als het perceel een productiecyclus doorloopt, moet het langer rusten voordat de bodemvoedingsstoffen een nieuwe gewascyclus kunnen ondersteunen. Niet veel landbouwers hebben genoeg grond om het perceel lang genoeg braak te laten liggen en vroegtijdig met een nieuwe cyclus te beginnen, waardoor de bodem uiteindelijk onherstelbaar uitgeput raakt.
• Ten tweede verhoogt de as van de verbranding van de vegetatie alleen in de eerste maanden de pH-waarden en de koolstofwaarden, maar de praktijk van slash-and-burn na 12 maanden leidt tot lagere waarden van pH en nutriënten, hetgeen erop wijst dat deze praktijk uiteindelijk bijdraagt tot de vermindering van de vruchtbaarheid van de bodem.
• Ten derde, als het branden vlak voor een grote regenbui plaatsvindt, lopen de voedingsstoffen van het land af in plaats van in de bodem te worden opgenomen, waardoor het doel volledig wordt tenietgedaan. En last but not least, als het land brandt, kan het vuur uit de hand lopen en worden grotere percelen verbrand dan aanvankelijk de bedoeling was. Zeker met een droger bos in de afgelopen jaren als gevolg van de klimaatverandering. Al met al een lastige zaak.

Carmen Pilares Alvarez is een moedige vrouw die onlangs een boerderij van 7 hectare in de buurt van de Interoceanische Weg heeft overgenomen. Zij komt uit Puerto Maldonado en heeft een perceel met maïs, bananen en een paar cacaobomen op ongeveer 34 kilometer van de stad.

Ik spreek haar over haar landbouwtechnieken, waarmee ze nog steeds experimenteert. Ze gebruikt geen pesticiden, herbiciden of vuur, en gaat vrij ontspannen te werk met vallen en opstaan: "Vorig jaar hebben we een specifieke machine gebruikt om de maïs te planten, maar misschien was het het verkeerde apparaat, want er kwam niets uit, maar dit jaar proberen we het opnieuw".

Haar buren gebruiken wel pesticiden en vuur om onkruid te bestrijden, de meest gebruikelijke methoden in de regio. Maar Señora Alvarez heeft nu een methode aangepast waarbij ze karton op de grond legt om onkruid te voorkomen. Haar ecologische inspanningen worden beloond doordat ze wilde dieren, zoals tapirs en pekari's, over haar land ziet trekken, wat ze helemaal niet erg vindt.

Het is een compleet nieuwe ervaring voor haar. 'Normaal werk ik als lerares op de plaatselijke school in Puerto Maldonado, maar deze kans deed zich voor en ik vind het heerlijk om buiten te zijn en in de frisse lucht en de zon te werken.' Ze heeft een stel kippen en honden rondlopen op de boerderij en gaat er zo vaak mogelijk heen. Dan snijdt ze een gevoelig onderwerp aan: 'We moeten ervoor zorgen dat de boerderij er verzorgd en bewoond uitziet, want anders komen mensen het land van ons afpakken. De enige manier om dat te voorkomen is onze aanwezigheid te tonen en altijd onze eigendomspapieren klaar te hebben om te laten zien aan elke vreemdeling die informeert.

Illegale activiteiten rond de interoceanische snelweg vormen een enorme uitdaging voor boeren én beleidsmakers in Peru. Aangezien de regio zo uitgestrekt is en nu gemakkelijk toegankelijk, heeft een keten van illegale activiteiten geleid tot toenemende ontbossing doordat maffia-achtige actoren land binnendringen, eigendom opeisen of eigenaars betalen om hun percelen te verlaten, en vervolgens het land ontginnen voor goud. 

Bestaat er een duurzame manier van landbouw en veeteelt?

Stel je velden met bomen voor, niet zo dicht opeengepakt dat het een echt bos is, maar open genoeg voor groot vee om rond te lopen, terwijl ze zich tegoed doen aan wat bladeren. De bomen kunnen vruchten en andere bruikbare gewassen dragen, terwijl apen van boom tot boom springen, insecten bestuiven zoals het hoort, de grond vochtig is en het lekker schaduwrijk is. Dit is geen sprookje, dit heet een silvopastoraal systeem en wordt uitgeprobeerd in verschillende regio's met verschillende boomsamenstellingen.

De voordelen van bomen in veeweiden zijn onder andere:

• verbeterde nutriëntencyclus in de bodem en bodemvorming,
• een hogere herstelsnelheid van verdichte grond,
• vermindering van de afvloeiing van water en nutriënten en van bodemerosie,
• en biedt tegelijkertijd extra habitat ter ondersteuning van de biodiversiteit,
• beperking van de klimaatverandering door koolstofvastlegging,
• meer ecologische connectiviteit,
• en koeien krijgen voeding van hogere kwaliteit

Dr. Lucy Dablin, docent milieu en duurzaamheid aan de Open Universiteit in het Verenigd Koninkrijk, heeft vele jaren in Madre de Dios doorgebracht en is het eens met het verhaal van Señora Alvarez over landroof: "De veeteelt in Puerto Maldonado is vaak niet gericht op de productie van rundvlees. Een deel van de landeigenaren gebruikt de veeteelt als een goedkope manier om op hun land aanwezig te blijven, wat nodig is omdat er vaak landinvasies plaatsvinden. Lokale criminele bendes weten dat veel plattelandsbewoners de landregels niet precies begrijpen en kunnen daar gemakkelijk misbruik van maken. Met onvoldoende inkomsten om bebost land effectief te beschermen, wat landroof gemakkelijk maakt, nemen mensen hun toevlucht tot het kappen van bomen en beginnen ze een slecht beheerde veeboerderij.

Lucy had een 'eureka-moment' tijdens haar promotieonderzoek in het regenwoudgebied van Noord-Bolivia, waar ze samen met migrantengemeenschappen agrobosbouwsystemen ontwikkelde om de duurzaamheid van de landbouwpraktijken te verbeteren. Op een dag braken enkele koeien in op een van de experimentele percelen en begonnen te knagen aan de geplante bomen - een groot deel van hun werk van twee jaar belandde in de maag van de koeien. Maar voor Lucy was dit het begin van haar silvopastoraal onderzoek: Ik dacht: "Waarom voeren we vee in het Amazonegebied Afrikaanse grassen als ze ook inheemse bomen kunnen eten? Waarom nemen we een gebied met de hoogste terrestrische productiviteit en veranderen we het in een van de minst productieve systemen?".

Vervolgens zette ze haar eigen onderzoeksboerderij op in Puerto Maldonado, Centro ReVerde, waar ze experimentele silvopasturesystemen beheert met inheemse boomsoorten. Haar eerste bezoek aan de regio was in 2008 en vele andere sindsdien, waardoor ze met eigen ogen de uitbreiding van de veeteelt en de landbouw in Madre de Dios heeft gezien. Met de instelling "If you can't beat them, join them" begon ze te experimenteren met veeteelt om de praktijk te verbeteren.  

Als voormalig inwoonster van Madre de Dios wilde zij haar bevindingen uit Bolivia in Peru toepassen: "Ik wilde zien hoe een silvopastoraal systeem in deze regio zou kunnen werken, dus begon ik met een onderzoek naar de boomsoorten waarop het vee graasde. Ik interviewde veehouders om potentiële boomsoorten te identificeren, deed een literatuurstudie en eindigde met een lijst van bomen die eetbaar waren voor vee, snel groeiden, bestand waren tegen zonlicht, konden groeien in de concurrerende Afrikaanse graslanden en een hoog aandeel aan bladbiomassa produceerden. Wij plantten een experimenteel silvopasture-systeem op 4 hectare met 4.500 jonge boompjes van vijf boomsoorten en lieten het vee na 24 maanden de bomen afsnijden. De resultaten toonden voor het eerst in het Amazonegebied aan dat silvopasta meer voedingsstoffen voor het vee kon produceren dan de traditionele monocultuur met alleen gras die veel boeren gebruiken. Het was een enorm experiment, dat mogelijk werd gemaakt door de hulp van 200 vrijwilligers.  

Duurzame veehouderij houdt in dat de vruchtbaarheid van de weide behouden blijft zonder dat de veeproductie afneemt en daarom richtte Lucy zich op de nutritionele bijdrage van het foerageren in bomen aan de gezondheid van de dieren. Weilanden gaan gewoonlijk na 15 jaar achteruit als het gras verbrandt en de voedingsstoffen in de bodem ongelijk verdeeld raken. Silvopasture kan schaduw en beschutting bieden aan dieren, waardoor hun stress vermindert, bomen kunnen voedingsstoffen uit lagere bodemhorizonten omhoog brengen en een meer divers ecosysteem kan een aantal veel voorkomende weideplagen en parasieten, zoals teken en wormen, onder controle houden, waardoor de weiden minder vaak hoeven te worden verbrand. 

Haar voornaamste doel was te bewijzen dat bomen in een weiland de gezondheid en productie van het vee daadwerkelijk kunnen verhogen, en ze begon al snel de bijbehorende neveneffecten van de restauratie te zien, toen nachtaapjes(Aotus miconax), jaguarundi's(Herpailurus yagouaroundi), vogels, knaagdieren en andere zoogdieren terugkeerden naar de bosboerderij. 

De toekomst van de duurzame veehouderij biedt vele mogelijkheden, aldus Lucy. Er zijn nieuwe silvopastorale methoden voor diergezondheid, bijvoorbeeld met een boomsoort(Inga sp.) die een sluipwesp aantrekt die op teken jaagt. Maar ook door meer technische bijstand aan boeren, om silvopastorale systemen en wisselbegrazing toe te passen. Als we deze boeren niet helpen, blijven ze gevangen in armoede en bezitten ze een stuk woestijnland. We moeten nu ingrijpen, nu het land nog relatief gezond is. Het terugbrengen van het land van de rand van ecologische vernietiging zal veel duurder zijn.

Hoe kunnen boeren deze duurzame methoden vinden?

Met zoveel nieuwe boeren ontstaan ook nieuwe organisaties om mensen voor te lichten over de beste praktijken. Een daarvan is AGRAP(Alliance for Regenerative Ranching in the Peruvian Amazon), die de waarde van silvopastures als alternatieve landbouwmethode heeft aangetoond. Hoewel elk silvopastoraal systeem wederzijds voordelige elementen bevat voor bodem, vee en boeren, is het specifieke doel van AGRAP om hout op te nemen als geldgewas op de veeweiden om de winsten van de boeren te verhogen en de ontbossing om te keren.

Het AGRAP-project is opgezet om kennis over silvopastures, ook wel "regeneratieve ranching" genoemd, in het veld toe te passen. Het wordt gefinancierd door UK PACT en uitgevoerd in samenwerking met WWF (World Wide Fund for Wildlife), de Climate Group en de Tropical Forest Alliance. 

Nelson Gutierrez, Forest Carbon Specialist bij het WWF-Peru team vertelt me meer over de successen van dit project: 'We zijn het project in 2018 begonnen, als onderdeel van een wereldwijd initiatief genaamd GFC Task Force, om de uitstoot door ontbossing en bosdegradatie te verminderen. Onze belangrijkste doelstelling is het promoten van regeneratieve ranching technieken. Naast het organiseren van workshops en cursussen over deze technieken, zijn we daadwerkelijk gestart met 10 nieuwe veldscholen op het platteland die worden gebruikt als kenniscentra voor experimenteren en leren."

Señor Gutierrez is niet alleen bijzonder enthousiast over de milieuwinst, maar ook over het sociale aspect van het project: "Ongeveer 40% van de boeren in de buurt van de Interoceanische snelweg heeft nog niet eerder landbouw bedreven, en velen van hen hebben weinig kennis over biologische maar winstgevende manieren van landbouw. Sinds we met dit project zijn begonnen, zien we hoe snel de mentaliteit van mensen kan veranderen. De echtgenotes van de boeren en hun zonen en dochters willen ook graag meedoen, en we hebben specifieke boeren aangewezen als lokale projectleiders om een effectiever bereik te hebben. Hele gemeenschappen waren ineens betrokken bij een duurzamere en gezondere manier van veehouderij.

Het project is een groot succes gebleken: bijna 300 veehouders in de regio, langs de Interoceanische Weg, hebben zich aangepast aan een silvopastoraal systeem. Tot dusver heeft het project geleid tot een mozaïek van veehouderijen met beboste gebieden. Bij deze silvopastorale techniek helpen de beboste gebieden de plaatselijke biodiversiteit te beschermen en verschaffen zij de boeren extra, gediversifieerde inkomsten uit bosproducten zoals hout.

Ik vraag señor Gutierrez wat de belangrijkste belemmeringen zijn voor veehouders om deze duurzame techniek toe te passen. 'Het is vooral een gebrek aan kennis en communicatie. Ze denken dat het duurder is om duurzaam te werken. Ook werken de boeren in Peru niet in massale monoculturen, maar bestaat hun bedrijf vaak uit een mix van gewassen en vee. Dit vereist dat ze een duizendpoot zijn, maar resulteert in het feit dat ze geen enkele landbouwtechniek beheersen. Daarnaast begrijpen nieuwe boeren vaak niet hoe kwetsbaar en voedselarm de bodem is in een tropisch regenwoud ecosysteem, omdat ze hier niet vandaan komen en niet weten hoe ze hiermee moeten werken.

AGRAP zal zijn inspanningen voortzetten, fondsen vinden voor toekomstige workshops en rechtstreeks met de boeren werken. Hun nieuwste plan is het opzetten van een monitoringsysteem om te zien hoe de duurzame boeren het doen, zodat het niet bij een instructie zonder follow-up blijft. Ook voor akkerbouwers zijn er manieren om over te stappen op agroforestry. Verschillende wereldwijde organisaties sponsoren agroforestry oplossingen voor landeigenaren in Peru.

Door een mix van bomen en struiken naast de gewassen te laten groeien, blijft het bos niet alleen de voedingsstoffen en het vochtgehalte van de bodem op peil, maar wordt ook de bestuiving van de gewassen en de biologische bestrijding van ongedierte bevorderd.

Van kleinschalige boerderij tot milieuomslagpunt?

De stimulering van de uitbreiding van de landbouw door de overheid is al lang geleden begonnen. Tussen 1993 en 2011 lanceerde de regering van de vorige presidenten Alejandro Toledo en Alan Garcia verschillende kredietprogramma's voor het platteland die de immigratie uit de Andes bevorderden, met als gevolg een geleidelijke toename van regionale gewassen zoals rijst en maïs, de uitbreiding van de veeteelt en de stedelijke groei van Puerto Maldonado en andere kleinere steden in het noorden van Madre de Dios.

Deze landbouwkredieten voor iedereen en iedereen, met een relatief lage rente, bestaan nog steeds. In 2021 heeft de regionale regering van Madre de Dios met succes de Peruaanse bank AGROBANCO zover gekregen 67 miljoen soles (19 miljoen dollar) aan landbouwkredieten te openen, waardoor landbouwproducenten in Madre de Dios zonder kredietverleden in aanmerking komen voor de toekenning van deze middelen.

De uitbreiding van de landbouw en de veehouderij zullen dus doorgaan, en daarmee ook de ontbossing en de versnippering van de habitat. Hoe zit het met korte termijn oplossingen en lange termijn effecten?

Naast een snelle en grootschalige overgang naar agroforestry en silvopastorale systemen (hopelijk ooit volledig gesponsord door de regering), zou het nuttig zijn grote en solide beschermingscorridors aan te leggen. De ontwikkeling van habitatcorridors wordt beschouwd als een van de weinige doeltreffende methoden om te reageren op het risico van grootschalige landomzetting. In een gezamenlijke inspanning heeft de Amazon Conservation Association 3 corridors in Zuidoost-Peru ontworpen op basis van een mozaïek van landgebruik, dat naast natuurgebieden een reeks rechthebbenden en grondbezit omvat. Ondersteund door zowel wetenschap als betrokkenheid van de gemeenschap houdt elk corridorontwerp rekening met sociale en politieke dynamiek en ecosysteemprocessen. Deze corridors, verankerd door grote beschermde gebieden, bestaan uit een lappendeken van landgebruik, die economische ontwikkeling mogelijk maakt en tegelijk genenstroom en migratie van soorten mogelijk maakt. 

Het zorgwekkende is dat we tijd tekort lijken te komen. Veel artikelen van wijlen Tom Lovejoy en een rapport uit 2019 met de titel 'Nearing the Tipping Point' beschrijven hoe 20-25% bosverlies leidt tot steeds drogere omstandigheden die kunnen leiden tot bosbranden op grote schaal, waardoor het Amazonegebieduiteindelijk een 'omslagpunt' nadert. Het regenwoud genereert ongeveer de helft van zijn eigen regenval door vocht te recycleren wanneer luchtmassa's van de Atlantische Oceaan over het bekken naar het westen trekken. Op een bepaald moment zal ontbossing deze vochtcyclus waarschijnlijk zodanig verminderen dat deze niet langer de ecosystemen van het regenwoud zal ondersteunen. Het ziet ernaar uit dat we dat omslagpunt over 15 jaar zullen bereiken, als de ontbossing zo doorgaat als nu.

In het "Nearing the Tipping Point"-rapport wordt aanbevolen duurzame landbouw en infrastructuurprogramma's te bevorderen, het toezicht op en de handhaving van de bosbescherming op te voeren, de beschermde gebieden uit te breiden en de herbebossingsinspanningen te versterken om de toenemende ontbossing in het Amazonegebied te beteugelen. 

Dit advies ligt in de lijn van een ambitieuze verklaring van de voormalige Peruaanse minister van Milieu Antonio Brack Egg in 2008, volgens welke 80% van het primaire bos van Peru kan worden gered of beschermd als er grote investeringen worden gedaan voor onder meer duurzame bosbouwontwikkeling. Door reeds verstoorde percelen te gebruiken voor agrobosbouw in plaats van ongerept regenwoud te kappen, zou in alle behoeften van Peru aan land kunnen worden voorzien. Helaas zijn de plannen van minister Brack nooit echt uitgevoerd. 

Voorlopig gaat de Interoceanische Weg nergens heen en zullen er nieuwe aftakkingen ontstaan die leiden naar nieuwe percelen ontbost land. Maar laten we de grote brug in Puerto Maldonado niet zien als een symbool van economische welvaart, maar als een toegangspoort tot een regio met duurzame landbouwpraktijken. Mensen die de brug oversteken en over de Interoceanische snelweg rijden, kunnen mensen zijn die een betere toekomst voor zichzelf en de planeet willen creëren.