25 juli 2022

Langs de houthakkersweg

Als beginnend natuurbeschermend ecoloog had ik de avontuurlijke taak om de populaties van wilde dieren in het Peruaanse Amazonegebied in de gaten te houden. Mijn zwetende studenten en ik liepen in een rechte lijn door het ongerepte regenwoud, met een GPS, een verrekijker en een gegevensblad in de hand, om elke aap, jaguar of rat die we tegenkwamen te registreren. We hadden daarvoor een onderzoeksvergunning en liepen op staats- of privéterreinen die als natuurreservaat waren aangewezen. Meer dan eens klauterden we door een donkere, dichte jungle en voelden ons volledig opgeslokt door het allesomvattende bos, en dan plotseling... stapten we in een leegte van helder licht.

Een enorm gat in het bladerdak, resten zaagsel rond verschillende grote boomstronken, het bos veranderd in een open ruimte met rode modder en bandensporen. De ruimte die is ontstaan door het kappen van bomen en het kappen van de boomstammen had zonder uitzondering in- en uitgangen die groot genoeg waren voor een grote vrachtwagen. Aankomen op een ecologische misdaadplek als deze zette altijd een enorme domper op ons humeur. Blijkbaar is zelfs een beschermd gebied niet echt beschermd.

Hoe kan zo'n ingrijpend proces onopgemerkt en ongestopt blijven? Als ik het zogenaamde konijnenhol induik, of in dit geval misschien beter: de weg van de houtkap, en probeer uit te vinden wat er gebeurt in deze duistere wereld van de illegale houtkap, wordt het echt smerig, heel snel. Corruptie, geweld en zelfs moord maken deel uit van deze industrie, terwijl ook het milieu het zwaar te verduren heeft.

Hoe erg is de illegale houtkap in Peru?

Peru is het op drie na grootste regenwoudland ter wereld, en van 2002 tot 2020 is alleen al 2,19 miljoen hectare (3%) van het primaire regenwoud verloren gegaan. Naast het kappen van essentiële habitat voor wilde dieren is dit bosverlies goed voor 2,17 Gigaton CO₂-uitstoot. Het meeste bos ging verloren in de noordoostelijke provincie Loreto, een van de grootste provincies van het land die volledig in het Amazonebekken ligt. Het regenwoud van Madre de Dios, in het zuidoosten van Peru, nam in deze periode met 2,6% af, wat iets lager is dan het gemiddelde ontbossingspercentage in het hele land.

De ontbossing is vanaf 2012 snel toegenomen. Recentelijk waren 2017 en 2020 piekjaren wat betreft het verlies aan boombedekking, dat voornamelijk wordt veroorzaakt door landbouwuitbreiding, bosbouwdoeleinden, bosbranden en illegale houtkap.

Al in 2012 werd naar schatting 80% van alle hout uit Peru illegaal gekapt. Hoewel veel hout lokaal wordt gebruikt in goudmijnen en bouwwerkzaamheden, gaat het grootste deel naar China, Mexico, de Dominicaanse Republiek en de Verenigde Staten als parket, planken en planken, en timmerwerk.

Op basis van een analyse van de Peruaanse houthandel door het Wereld Natuur Fonds (WWF) is de houthandel in Peru een lucratieve maar obscure bedrijfstak, met een export die in 2008 een piek van 210 miljoen dollar bereikte. Tijdens de meest recent geanalyseerde boom (2016-2019) bedroegen de exportinkomsten ongeveer 120 miljoen dollar per jaar. Het is moeilijk om precies bij te houden hoeveel banen dat bedrag aan inkomsten heeft opgeleverd, maar in sommige steden in Madre de Dios is de meerderheid van de bevolking betrokken bij een deel van het houtkapproces. 

Het WWF heeft ook vastgesteld dat financiële misdrijven en corruptie (belastingontduiking, fraude, witwassen van geld) mogelijk verband houden met de toenemende ontbossing. Uit hun analyse blijkt dat het relatieve gemak waarmee deze misdrijven kunnen worden gepleegd een factor is die illegaal hout in Peru in de hand werkt.

Maar het blijft niet bij corruptie. In 2019 werden twee houtexploitanten en drie houthakkers beschuldigd van de moord op vier leden van de inheemse gemeenschap, waaronder een prominente campagnevoerder tegen de houtkap, Edwin Chota genaamd, die zijn bos probeerde te beschermen in de buurt van de Peruaanse grens met Brazilië. Welkom in het land zonder wet. De enige wet hier is de wet van het geweer". - was een citaat van Chota, in gesprek met een journalist in 2011 over het bos waarin hij woonde.

In het Global Witness-rapport van 2021 over milieudelicten wordt geschat dat sinds de Overeenkomst van Parijs in 2015 gemiddeld vier milieuactivisten per week worden vermoord. De houtkap was de sector die aan de meeste moorden werd gekoppeld - met de meeste aanvallen in Brazilië, Nicaragua, Peru en de Filipijnen.

Deze cijfers doen mijn hoofd tollen en ik vraag me af hoe zo'n grote, maar duidelijk illegale industrie moeiteloos lijkt te gedijen.

Hoe kan het transport van massieve bomen onopgemerkt blijven?

De verplaatsing van reusachtige boomstammen blijft meestal niet onopgemerkt, maar het komt aan op de houtpulp: veel papierwerk wordt vervalst om de herkomst van het hout, de kapdata en het eigendom te verbergen.

Tijdens de eerste pandemische lockdown in Peru van midden maart tot juni 2020 werden alle houtkapactiviteiten opgeschort. Toen de beperkingen begin juli werden opgeheven, stonden in Puerto Maldonado, de hoofdstad van Madre de Dios, echter al ongeveer 130 vrachtwagens geparkeerd met hout dat klaar was om te worden verkocht. De hoeveelheid hout alleen al was voldoende om bij SERFOR (de nationale bosbouwdienst) argwaan te wekken over de legaliteit ervan. In de vier dagen dat de houtkap officieel was hervat, kon deze hoeveelheid hout onmogelijk zijn gekapt.

Een paar maanden later spande de plaatselijke non-profitorganisatie ACCA (Conservación Amazónica) een officiële rechtszaak aan omdat zij zag dat er bomen werden gekapt in hun privé-concessie van 150.000 ha. Deze eis leidde uiteindelijk tot een grootschalig optreden tegen de houtkapmaffia van Madre de Dios, genaamd "Los hostiles de la Amazonía". Het omvangrijke criminele netwerk omvatte huidige en voormalige directeuren van het departement bosbouw van de regionale regering, politieagenten, beheerders van controlepunten voor de houtverkoop en vele houthakkers en vrachtwagenchauffeurs. In totaal zijn 29 hoofdverdachten geïdentificeerd en tot dusverre zijn 17 personen gearresteerd.

Deze overheidsfunctionarissen en andere tussenpersonen bleken certificaten te vervalsen waarin de legale herkomst van het hout werd aangegeven. Alle bij deze houtkapmaffia betrokken personen zorgden voor een ononderbroken doorgang van illegaal gekapt hout langs de verschillende controleposten op weg naar de markt, terwijl zij een deel van de winst opstreken.

Deze illegale situatie verbaast gepensioneerd houthakker Víctor Kalinowski niet. Aanvankelijk sloot hij zich aan bij een coöperatie die op duurzame wijze hout oogst door natuurlijk omgevallen bomen uit de rivier te plukken, maar: "Als we meer hout nodig zouden hebben, gingen we gewoon naar de dichtstbijzijnde inheemse gemeenschap en haalden we het uit het bos". - vertelt hij me. Het kennen van de juiste mensen voor de juiste controleposten, deed de rest van de truc.

Víctor leerde van zijn vader hoe hij de kettingzaag moest bedienen toen hij 12 jaar oud was, vlak nadat hij de lagere school had afgemaakt. Hij was houthakker vanaf 2010, maar hield het slechts vier jaar vol in de industrie, omdat het te onvoorspelbaar was om zijn jonge gezin duurzaam te onderhouden. Hij had kleine kinderen die schoolgeld nodig hadden en de gevaren van zijn houthakkerswerk wogen niet op tegen de voordelen. "De omstandigheden in het veld waren verschrikkelijk, werken in zware regens en stormen, dag en nacht, met slecht voedsel en zwaar materieel. Het uiteindelijke loon dat we van het werk kregen was niet rendabel. 

De coöperatie waarbij hij zich heeft aangesloten heet "Asociación de Madereros y Artesanos de Boca Manu e Isla de los Valles". Deze groep is geregistreerd als vereniging en werkt op een sociale en gemeenschappelijke manier waarbij alle mannen samenwerken, wat ook betekent dat ze de winst delen. Zij verzamelen de bomen die langs de Manu-rivier drijven wanneer het waterpeil hoog genoeg is om de stammen naar de oevers te brengen. De vereniging heeft vergunningen om dit natuurlijke hout te winnen in het regenseizoen, dat duurt van januari tot maart. Maar de rest van het jaar moesten sommige houthakkers hun toevlucht nemen tot illegale houtkap om de eindjes aan elkaar te knopen.

Víctor legt uit dat niet zomaar een boom uit het bos is genomen. Ze kozen de te kappen boom op basis van de marktvraag. Als de gouddelvers bijvoorbeeld een boot nodig hadden, hadden ze een stam van 15 meter nodig. Dus hakten we een boom die aan die beschrijving voldeed, meestal een Spaanse ceder(Cedrela odorata) of catahua(Hura crepitans). We mengden het met het andere hout en verkochten het, op een clandestiene manier. We brachten het 's nachts naar de rivier, bonden de drijvende stammen aan een boot en brachten het naar de haven van Boca Colorado [een klein dorp aan de Madre de Dios rivier]. Daar zijn mensen die het hout kopen en het verder vervoeren naar Cusco of Puerto Maldonado.

De eerste poging van Víctor om te kiezen voor duurzame houtkap stuitte al snel op frustratie. Onze vereniging in Manu had toegang tot een beschermingsconcessie, waar specifieke rechten en plichten aan verbonden zijn. Maar het werkt niet, de gemeenschap van Diamante [een inheemse gemeenschap aan de Madre de Dios rivier] heeft alles omgehakt. De clandestiene houtindustrie is enorm, omdat er geen echte gevolgen zijn als je je niet aan de wet houdt. Tegenwoordig betalen mensen gewoon smeergeld aan de plaatselijke overheid om de juiste papieren te krijgen voor hun illegale hout om het te kunnen verkopen of vervoeren. Het is een spookindustrie. In Tambopata verzamelen ze nu veel verschillende soorten hardhout. Grote ladingen hout drijven 's nachts de rivier af, terwijl niemand controleert. 

Waarom is er niet meer wetgeving of bestraffing?

Het lijkt mij dat er verschillende momenten zijn tussen het tevoorschijn halen van de kettingzaag en de verkoop van het hout op de zwarte markt, waarop iemand met wettelijke macht gemakkelijk zou kunnen ingrijpen en de daders straffen.

Het onderscheppen van het vervoer van illegaal hout en het bestraffen van houthakkers is echter moeilijker dan het lijkt. Een gebrek aan overheidscapaciteit en grote, diffuse criminele netwerken dragen allemaal bij tot het gebrek aan bestraffing. Bovendien maken slecht geïnformeerde duurzame consumptie, bereidwillige doorgeefluiken en financiële en juridische structuren het moeilijk om de illegale houtkap te stoppen. Corruptie maakt al deze problemen mogelijk en houdt ze in stand.

In 2020 is een nationale strategie ter bestrijding van illegale houtkap opgesteld, die in de daaropvolgende vijf jaar moet worden uitgevoerd. In dit regeringsdocument(ENLTI; Estrategia Nacional multisectorial de Lucha contra Tala Ilegal) staat dat de bestrijding van illegaal kappen, om doeltreffend te zijn, een brede aanpak vergt. Het stelt dat niet alleen in het bos, maar ook in de gehele productieketen moet worden ingegrepen en dat het bosbeheer op een transversale manier moet worden bekeken, zonder de bescherming van de mensenrechten van de betrokken bevolking uit het oog te verliezen.

Is vijf jaar niet wat kort om deze enorme ondergrondse industrie, doorspekt met corruptie en geweld, te verslaan? Meerdere malen heb ik geprobeerd mensen van de nationale bosbouwdienst (SERFOR) te spreken over hun kortetermijnplan, maar tevergeefs. Het enige antwoord dat ik krijg is dat het onderwerp illegale houtkap inderdaad belangrijk is, maar een interview met gedetailleerde vragen is niet mogelijk.  

Waarom dan niet de illegale houtkap van onderaf aanpakken, te beginnen bij de houthakkers? Ingrijpen aan het begin van de productieketen is moeilijk, omdat houtkap in het Amazonegebied zeer moeilijk op te sporen is. Het gaat bijna altijd om selectieve houtkap van individuele waardevolle bomen, waardoor geen grote kaalslag ontstaat, en omdat het regenwoud zo uitgestrekt en onbewoond is, worden houtkappers zelden op heterdaad betrapt. Particulieren of organisaties die particuliere bosconcessies bezitten, kunnen echter het heft in eigen handen nemen als het erom gaat illegale activiteiten op te sporen.

Ik sprak met een contactpersoon die werkt voor een vooraanstaande non-profit organisatie die een grote bosconcessie in Peru beschermt. Hij vroeg om anoniem te blijven, omdat het gevaarlijkste deel van zijn werk niet de giftige slangen zijn of het hanteren van een geweer, maar de houtkappers die represailles willen nadat hij ze heeft aangegeven bij de plaatselijke politie.

Hij is zeer goed opgeleid voor dit werk en heeft een opleiding in bosbeheer, bestudeert het behoud en de bescherming van de fauna, heeft deel uitgemaakt van de Peruaanse strijdkrachten en werkt nu in het veld om zijn vaardigheden en kennis te combineren.

Ik vroeg hem naar het protocol om illegale houtkap in de concessie op te sporen: "We hebben een zeer complete stapsgewijze aanpak. Het opsporen van de houtkap begint met het observeren van satellietbeelden en soms dronebeelden. We krijgen informatie over waar in de concessie dit gebeurt, wat de omvang is en wanneer het voor het eerst is waargenomen. We verzamelen zoveel mogelijk informatie en beginnen met het plannen van onze veldtocht. We gaan op een gerichte meerdaagse expeditie met een groep van ongeveer acht rangers en rapporteren alles wat we zien. Ons doel is om in te grijpen bij elke activiteit, bewijsmateriaal te verzamelen en dit te rapporteren aan de lokale autoriteiten.

'We naderen het concessiegebied van belang in een boot, overnachten in een nabijgelegen kamp en lopen vervolgens naar het nieuwe houtkapkamp. We doen ons voor als sterk en krachtig. We nemen GPS-coördinaten, video's, foto's, audio en alles wat ons zal helpen om de zaak aan te klagen.

Hij heeft duidelijke gedachten over wat illegale houtkap zou kunnen voorkomen: "We moeten alternatieve carrières hebben en andere manieren om natuurlijke hulpbronnen te verkrijgen. De lokale gemeenschappen moeten leren hoe ze hout duurzaam kunnen verzamelen en het levende bos zien als de nuttigste en waardevolste hulpbron. Paranoten en cacao kunnen bijvoorbeeld worden verzameld in het staande, levende bos. De mensen moeten manieren vinden om geld uit het bos te halen, zonder houtkap.

Zijn er geen eenvoudiger manieren om illegale houtkap op te sporen?

Tot voor kort was de uitgestrekte groene jungle eigenlijk een zwarte doos. Niemand zag, hoorde of merkte iemand die met een zaag naar binnen of naar buiten ging met zijn buit. Maar nu worden nieuwe technieken ontwikkeld om opsporing te vergemakkelijken. Van de volgende generatie satellieten tot kleine microfoons, alle oren en ogen zijn gericht op het bos.

Het MAAP-project analyseert satellietbeelden om alle nieuwe houtkapwegen te identificeren die de afgelopen acht jaar in het Peruaanse Amazonegebied zijn aangelegd. Het is mogelijk de aanleg van houtkapwegen in bijna-realtime te volgen met behulp van drie satellietsystemen: GLAD-waarschuwingen, radarsatellieten en optische satellieten.

Elke GLAD-waarschuwing(Global Land Analysis & Discovery) wordt geactiveerd wanneer satellietbeelden een verandering in de kroonbedekking van een bosgebied laten zien, met een minimumgrootte van twee basketbalvelden, wat erop wijst dat bomen in dat gebied mogelijk zijn omgevallen of verwijderd. 

Terwijl verschillende organisaties satellietbeelden gebruiken om bosverstoring op te sporen, helpt het gebruik van drones kleinere landeigenaren om hun moeilijk toegankelijke terreinen te beschermen. Om hen te helpen traint non-profit Conservación Amazónica lokale landeigenaren, inheemse gemeenschappen, studenten en overheidsfunctionarissen in het gebruik van geavanceerde smartphone- en drone-technologie om ontbossing te monitoren en te stoppen. In 2019 hebben ze 89 personen opgeleid en gecertificeerd in het gebruik van drones om illegale activiteiten in afgelegen gebieden van hun bossen op te sporen en hen te helpen met juridische ondersteuning om deze te rapporteren met behulp van dronebeelden als wettelijk toelaatbaar bewijs voor de rechtshandhaving om actie te kunnen ondernemen en overtreders te vervolgen.

Andere technologische vorderingen zijn de installatie van microfoons in het bos om geluiden van kettingzagen en menselijke stemmen op te vangen. Deze akoestische bewaking kan werken als de microfoons diep in het bos op hoge bomen worden geplaatst, en in staat zijn een waarschuwing naar een ontvanger te sturen wanneer ongeoorloofde geluiden worden opgevangen. Dit systeem moet zijn werkbaarheid nog bewijzen, maar de mogelijkheden zijn eindeloos als je denkt aan microfoons in een bos; waarom zou je ze niet op een vogel plakken, of ze stroomafwaarts laten drijven? Hoe meer dekking, hoe beter.

Wat gebeurt er eigenlijk met het bos wanneer grote bomen worden gekapt?

Voor natuurliefhebbers is het een tranentrekkend gezicht om te zien hoe massieve bomen uit hun bos worden weggehaald. Maar wetenschappelijk gezien, lijdt het bos echt onder de selectieve houtkap?

Er is een kans dat de omgehakte boom nesten van vogels en kleine zoogdieren herbergde, en een voedingswaarde had voor apen, vogels en insecten als hij vlezige vruchten droeg. Deze dieren zullen nieuwe bomen moeten vinden om te nestelen en te foerageren. Bovendien vindt na de opening van een kloof een klassieke ecologische verandering plaats in de omringende vegetatie. De kloof wordt ingenomen door lichtvragende pioniersoorten, en zal langzaam worden gekoloniseerd door schaduwtolerante, laatbloeiende en climax soorten.

Verstoring in het regenwoud is niet altijd een slechte zaak, want het geeft ruimte aan nieuwe soorten en natuurlijke processen. Bijvoorbeeld, Heliconia planten zijn typische pionier soorten die profiteren van een open ruimte in het bos. Hun heldere en overvloedige bloemen zijn voedselbronnen voor kolibries en bieden onderdak aan vleermuizen en insecten. Het nieuw gevonden gat creëert een ruimte voor deze soorten, die niet per se weten dat dit geen natuurlijke boomval was, maar een door de mens veroorzaakte.

Er zijn echter duidelijke nadelen aan houtkap in vergelijking met natuurlijke boomval. Belangrijke schade aan de houtoogst is het houtafval en de impact op het resterende bos, zoals het slippen van boomstammen, sleepsporen en het opruimen van de omgeving. Enkele eenvoudige aanpassingen, zoals het toepassen van een boomstamplank om de boomstam te verwerken, zullen de schade aan de vegetatie beperken en de regulering van de houtopbrengst in natuurlijke bossen garanderen.

Zonder dat zal het omringende bos hoge sterftecijfers van beschadigde bomen blijven vertonen.

Dit betekent dat er vanuit milieuoogpunt een groot verschil is tussen een incidentele boomval en een systematisch gekapt bos waar wegen steeds dieper doordringen in ongerepte gebieden.

En waar er een weg is, volgt meestal meer houtkap. Uit een studie is gebleken dat bijna alle houtkap plaatsvindt binnen 25 km van hoofdwegen, en binnen dat gebied is de kans op ontbossing voor een gekapt bos tot vier keer groter dan voor niet-gekapte bossen. De illegale houtkap wordt gedomineerd door zeer schadelijke operaties die vaak snel worden gevolgd door ontbossing tientallen jaren voordat de bossen zich voldoende kunnen herstellen om hout te produceren voor een tweede oogst.

Aan het einde van de weg

Wat heeft de toekomst in petto voor grote bomen en illegale houthakkers in het Peruaanse regenwoud?

De oplossing om de illegale houtkap een halt toe te roepen, lijkt drieledig:

1. Verbetering van de opsporing van illegale houtkap met behulp van conserveringstechnologie,
2. de corruptie in de toeleveringsketen verminderen, en
3. Alternatieve middelen voor houthakkers om van een levend bos te kunnen leven.

Hoopgevend is dat de FSC-certificering (Forest Stewardship Council) voor bosbeheer in Peru de laatste jaren gestaag is toegenomen. Dankzij deze groei zijn de economische, sociale en milieueffecten van de FSC-certificering uitgebreid, waardoor de voordelen van een duurzame bosbouwproductie zijn veiliggesteld. Deze resultaten zijn te danken aan de inspanningen van bedrijven en gemeenschappen om hun aanpak te veranderen en meer verantwoorde oogststrategieën toe te passen om het bosmilieu in stand te houden en ook om aan de marktvraag te voldoen.

Daarnaast verkopen veel landeigenaren koolstofkredieten via het REDD+-kader van de Verenigde Naties . Dit programma creëert een financiële waarde voor de in bossen opgeslagen koolstof door stimulansen te bieden om het bos in stand te houden. Landeigenaren ontvangen resultaatgerichte betalingen voor resultaatgerichte acties.

Misschien is de uitvoering van de nieuwe nationale strategie tegen illegale houtkap(ENLTI) inderdaad een nieuwe start om de illegale houtkap te bestrijden. Het ministerie van Landbouw heeft de uitvoering ervan toegezegd en er is een speciale commissie ingesteld om de legaliteit van hout te controleren. Als de inspanningen tussen de departementen worden gedeeld, zal de corruptie wellicht minder hardnekkig worden. 

Aan het eind van de rit zou het wel eens zo kunnen zijn dat de juiste mensen op de juiste plaats, die meer waarde hechten aan de natuur en hun moraal dan aan smeergeld, de illegale houtkap aanzienlijk kunnen terugdringen.